Italy Crisis: Berlusconi turns the tables - #F24Debate

Ο Κώστας Λαπαβίτσας στο FRANCE 24 για τις πρόσφατες εξελίξεις στην Ιταλία.

His supporters insist Italy's latest political storm has nothing to do with Silvio Berlusconi pulling his ministers out of a fragile coalition, but either way, Europe is worried about the prospect of prolonged wrangling or snap elections. Will yet another institutional crisis further fuel the continent's wave of anti-establishment sentiment.

Our guests tonight: Francesco SARACENO, Senior Economist, OFCE, Thomas FRIANG, Editor, EuropaNova (political savy and close to the Modem), Valentin KREILINGER, Research Fellow, Notre Europen Costas LAPAVITSAS, Professor of Economics, School of Oriental and African Studies (SOAS), Fabrizio BERTOT, MEP, Group of the European People's Party (Christian Democrats), Lucio MALAN, Italian Senator, People of Freedom Party.

Από το ‘Μνημόνιο ή Δραχμή’ στο ‘Μνημόνιο ή Φασισμός’

Το γνησιότερο πολιτικό τέκνο των Μνημονίων είναι η Χρυσή Αυγή. Το κόμμα αυτό παρουσιάζεται ως ‘αντισυστημικό’, ενώ στην πραγματικότητα είναι ο τελικός στυλοβάτης των σάπιων κοινωνικών σχέσεων που έφεραν την κρίση. Δεν είναι όμως ένα απλό εργαλείο στα χέρια των κύκλων εξουσίας, μια σύγχρονη μορφή του παρακράτους της μετεμφυλιοπολεμικής περιόδου. Απεναντίας, πρόκειται για τερατογένεση που έχει σχετική ανεξαρτησία και μπορεί να απειλήσει το κυρίαρχο πλέγμα πολιτικής εξουσίας.

Τέτοιος είναι ιστορικά ο χαρακτήρας του φασισμού και γι’ αυτό αποδείχτηκε τόσο επικίνδυνος στην Ευρώπη και αλλού. Η αποτελεσματική αντιμετώπισή του στην Ελλάδα απαιτεί ξεκάθαρη αντίληψη της φύσης του. Είναι βέβαιο ότι αυτοί που έφεραν τη χώρα σ’ αυτήν την κατάντια - και που συνεχίζουν να κυβερνούν - δεν πρόκειται να τον εξουδετερώσουν. 

Τα Μνημόνια άλλαξαν την Ελλάδα, χωρίς να αλλάξουν τους μηχανισμούς κοινωνικής και πολιτικής εξουσίας που ευθύνονται για την κρίση. Έφεραν εθνική καταστροφή στην οικονομία, με τεράστια ανεργία και πτώση των μισθών, τσακίζοντας την εργατική τάξη. Συνέτριψαν τα μικρομεσαία στρώματα με φόρους, κατάρρευση των επιχειρήσεων και απαξίωση της ακίνητης περιουσίας. Η αίσθηση διάλυσης έγινε διάχυτη στην παιδεία και την υγεία. Άρχισαν να σπάνε οι συνδετικοί ιστοί της κοινωνίας, να μεγαλώνει ο φόβος για το έγκλημα και την ανομία.

Τα Μνημόνια άλλαξαν και το κράτος. Με το πρόσχημα της εξυγίανσης, αφαίρεσαν από το δημόσιο μηχανισμούς και ικανότητες, έθεσαν υπό διωγμό τους δημόσιους υπάλληλους, αποδιοργάνωσαν τις ένοπλες δυνάμεις. Όσοι ασχολούνται σοβαρά με το θέμα του κράτους γνωρίζουν ότι σε τέτοιες συνθήκες δεν προκύπτει εξυγίανση, αλλά το αντίθετο. Οι μηχανισμοί της διαφθοράς και της διαπλοκής γίνονται σκληρότεροι, προσεταιρίζονται τους ξένους και δημιουργούν ολιγαρχία. Ταυτόχρονα εμφανίζονται παράπλευροι μηχανισμοί, συχνά με μαφιόζικη δομή, που υποκαθιστούν το εξασθενημένο κράτος.

Τα Μνημόνια, τέλος, γέννησαν έντονο αίσθημα εθνικής ταπείνωσης και εξευτελισμού. Η Ελλάδα φάνηκε να ζητιανεύει, να υπακούει πειθήνια σε έξωθεν εντολές, να τρέμει την άφιξη άχρωμων γραφειοκρατών που δίνουν εντολές. Οι Έλληνες αισθάνθηκαν βαρύ το πλήγμα από την απώλεια εθνικής αξιοπρέπειας και το συνεχή διασυρμό τους στα διεθνή μέσα ενημέρωσης. 

Η Χρυσή Αυγή γρήγορα κατάλαβε την απόγνωση και το θυμό των εργατικών και μεσαίων στρωμάτων, την ανασφάλεια από τη διάρρηξη των κοινωνικών δεσμών. Χωρίς να έχει συνεκτικό οικονομικό  πρόγραμμα – πως θα μπορούσε άλλωστε; – μίλησε σκληρά κατά των Μνημονίων. Ταυτόχρονα πρόβαλε τον εαυτό της ως το κόμμα με τα καθαρά χέρια που νοιάζεται για την καθημερινή ζωή του ‘Ελληνα. Βρήκε στους μετανάστες τον εύκολο υπαίτιο της κοινωνικής καταστροφής και πρότεινε φαινομενικά απλές λύσεις βίας. Απόκτησε στενή διασύνδεση με το κράτος που ήδη δεχόταν διαλυτικές πιέσεις, ιδίως τα σώματα ασφαλείας, δημιουργώντας παράπλευρους μηχανισμούς. Εκμεταλλεύτηκε το αίσθημα εθνικής ταπείνωσης μιλώντας στο λαϊκό κόσμο για τη σημαία, τις εθνικές παραδόσεις, την ιστορία.

Η αλήθεια είναι ότι η Χρυσή Αυγή είναι κλασικός φασισμός που προσπαθεί να κρύβεται προσεκτικά γιατί ξέρει ότι ο ελληνικός λαός δεν έχει ξεχάσει την Κατοχή και αντιδρά αυτόματα σε ότι θυμίζει τους Ναζί. Εμφανίζεται ως αντισυστημική δύναμη απορρίπτοντας το διεφθαρμένο πολιτικό σύστημα, ενώ πρόκειται για τη χρυσή εφεδρεία του επιχειρηματικού κατεστημένου. Πάνω απ’ όλα όμως, δεν είναι φυσιολογικός ‘παίκτης’ στην πολιτική σκηνή. Η λατρεία της βίας, ο πρωτόγονος ρατσισμός, η αρχαιόπληκτη πίστη στα σύμβολα και η στρατιωτική της δομή την κάνουν επικίνδυνη για την ομαλή αστική εξουσία. Αυτή η διάσταση του φασισμού βρίσκεται πίσω από τις πρόσφατες εξελίξεις.

Η περίοδος μετά το καλοκαίρι αποδείχθηκε κρίσιμη για το μνημονιακό στρατόπεδο. Η επίσημη θέση του είναι ότι το πρόγραμμα πετυχαίνει, η ύφεση τελειώνει και σύντομα η χώρα θα μπει δυναμικά στην ανάπτυξη. Η κυβέρνηση γνωρίζει φυσικά ότι αυτή η πλασματική εικόνα δεν αντέχει ούτε λεπτό κριτικής. Στην πράξη η Ελλάδα θα χρειαστεί νέο δάνειο, ενώ η κατεστραμμένη οικονομία θα λιμνάσει για χρόνια. Με την κοινωνία να βρίσκεται στα όριά της και την εκλογική δύναμη του κυβερνητικού συνασπισμού να φθίνει, το αδιέξοδο ορθώθηκε απειλητικά.

Η εκρηκτική δυναμική φάνηκε από τις κινητοποιήσεις στο χώρο της παιδείας, αλλά και από την απειλητική εμφάνιση της Χρυσής Αυγής. Η επίθεση κατά του ΚΚΕ και των συνδικαλιστών στο Πέραμα έστειλε μήνυμα αυτοπεποίθησης. Η δολοφονία του Παύλου Φύσσα έδειξε ότι είχε φτάσει η ώρα να χυθεί αίμα Ελλήνων και όχι μόνο μεταναστών. Έχοντας προσβάσεις στο κράτος, ο φασισμός έκανε επίδειξη ισχύος και ατιμωρησίας.

Η απότομη κινητοποίηση του κρατικού μηχανισμού κατά της Χρυσής Αυγής, με τη σύλληψη της ηγεσίας της, δείχνει ότι το μνημονιακό στρατόπεδο αποφάσισε να βγει από το αδιέξοδο δίνοντας ένα μάθημα και περιορίζοντας τον κίνδυνο της φασιστικής Δεξιάς. Η μνημονιακή πολιτική στηρίχτηκε από την πρώτη ώρα στο φόβο, χρησιμοποιώντας το εκβιαστικό δίλημμα ‘Μνημόνιο ή Δραχμή’ για να τρομοκρατήσει τα μεσαία κυρίως στρώματα. Τώρα που ο εκβιασμός αυτός έχασε την ισχύ του, απαιτείται νέο εργαλείο φόβου. Το μνημονιακό στρατόπεδο δοκιμάζει λοιπόν το νέο εκβιαστικό δίλημμα: ‘Μνημόνιο ή Φασισμός’.

Η κυβέρνηση πήρε την απόφαση να εμφανίσει το φασισμό ως εθνικό κίνδυνο που η αντιμετώπισή του θα γίνει από τους κρατικούς μηχανισμούς καταστολής, αρκεί να συμπαραταχθούμε γύρω από την ‘ευρωπαϊκή προοπτική’ και τις ‘μεταρρυθμίσεις’. Αυτό είναι το ουσιαστικό περιεχόμενο του ‘συνταγματικού τόξου’ που προσφάτως ανακάλυψε ο κ. Βενιζέλος. Όλοι μαζί, με υπομονή, εγκαρτέρηση και πίστη στις αστυνομικές δυνάμεις, μέχρι να έρθουν καλύτερες μέρες. Αλλιώς έχει φασισμό.

Το νέο δίλημμα είναι απολύτως πλαστό και εξαιρετικά επικίνδυνο. Η νομιμότητα και η ομαλότητα που ευαγγελίζεται η κυβέρνηση είναι αυτή της φτώχειας και του κρατικού αυταρχισμού. Όχι μόνο δεν αντιμετωπίζεται έτσι αποτελεσματικά ο φασισμός, αλλά μπορεί και να ισχυροποιηθεί αν περιβληθεί το μανδύα της αντικαθεστωτικής δύναμης που την κυνηγάει το μνημονιακό κράτος.

Ο κόσμος που στηρίζει τη Χρυσή Αυγή δεν είναι ούτε πεπεισμένος φασίστας, ούτε μισαλλόδοξος εγκληματίας, ούτε σκληρός ρατσιστής. Είναι κατά κανόνα άνθρωποι αγανακτισμένοι που ζητούν λύση εδώ και τώρα στα τεράστια προβλήματα που δημιούργησαν τα Μνημόνια. Εξεγείρονται όταν βλέπουν τους γνωστούς αστέρες της πολιτικής ζωής και των ΜΜΕ που ευθύνονται για την καταστροφή να συνεχίζουν να κυβερνούν τη χώρα. Το αντιμνημονιακό στρατόπεδο μπορεί να τους κερδίσει αν εμφανιστεί ως πειστική δύναμη ανατροπής και πραγματικής αλλαγής. Ένα ενιαίο μέτωπο εργατικών και λαϊκών δυνάμεων με ριζοσπαστική προοπτική μπορεί να εξαλείψει τη δολοφονική δράση του φασισμού. Για να γίνει όμως αυτό πρέπει πρώτα να απορριφθεί το πλαστό δίλημμα ‘Μνημόνιο ή Φασισμός’.

Οικονομικό, κοινωνικό και πολιτικό αδιέξοδο

Έχει καιρό που το μνημονιακό στρατόπεδο προετοιμάζει την ‘τέλεια καταιγίδα’ στη χώρα μας. Όπως συχνά πράττει η ειρωνεία της ιστορίας, το ξέσπασμα ίσως συμβεί ακριβώς τη στιγμή που οι πρωτεργάτες της καταστροφής παινεύονται για τις επιτυχίες τους.

Η πηγή του προβλήματος είναι το οικονομικό αδιέξοδο που απεικονίζεται με ενάργεια στο ‘χρηματοδοτικό κενό’ για το 2014-5. Η Ελλάδα θα πρέπει να εξασφαλίσει 10-20δις, ποσό που οφείλεται κυρίως στις μεγάλες αποπληρωμές για το ήδη υπάρχον χρέος, καθώς και στους τόκους για την εξυπηρέτησή του. Παράλληλα, η χρηματοδότηση από την τρόικα για το 2015-6, δηλαδή αφού τελειώσουν τα τρέχοντα κονδύλια, δεν έχει αποφασιστεί ακόμη. Οι επιπλέον ανάγκες μετά το 2016, που σίγουρα θα υπάρξουν, είναι άγνωστες.

Το κενό είναι ένδειξη της αποτυχίας των Μνημονίων. Μετά από τρία χρόνια ‘διάσωσης’, το χρέος είναι μη βιώσιμο, διογκώνεται συνεχώς και δημιουργεί νέες πιέσεις. Ακόμη χειρότερα, η πολιτική λιτότητας, με στόχο ακριβώς την αποπληρωμή του χρέους, καταστρέφει τον παραγωγικό ιστό και πνίγει την οικονομία. Η Ελλάδα αυτοκτονεί και η ηγεσία της καμαρώνει. Όσοι ελπίζουν ότι κάτι θα αλλάξει μετά τις γερμανικές εκλογές, απλώς βαυκαλίζονται. Το γερμανικό εκλογικό σώμα αντιδρά σφοδρότατα και στην ιδέα ότι θα χαριστεί κάτι στους ‘τεμπέληδες’ νότιους. Μια ακόμη επιμήκυνση του χρέους, ή μια μείωση των επιτοκίων, δεν πρόκειται να αλλάξει τα πράγματα ουσιαστικά. Είναι δε βέβαιο ότι δεν πρόκειται η Γερμανία να συναινέσει σε άρση της πολιτικής λιτότητας και ‘μεταρρυθμίσεων’.

Να βγούμε για δανεισμό στις αγορές;

Την τριετία που πέρασε το ελληνικό δημόσιο χρέος αναδιαρθρώθηκε εκ βάθρων. Μεγάλο μέρος του διαγράφηκε, με βαρύτατο κόστος κυρίως για τους Έλληνες κατόχους, χωρίς όμως το χρέος να γίνει βιώσιμο. Σχεδόν το σύνολο αυτού που απέμεινε μετατράπηκε σε οφειλή προς ξένους δημόσιους οργανισμούς. Το χρέος, τέλος, επιμηκύνθηκε και η μέση διάρκεια, που ήταν κάτω από 8 χρόνια το 2009, ανέβηκε πάνω από τα 16 χρόνια το 2013.

Επιπλέον, το κόστος υποχώρησε γύρω στο 2,5% κατά μέσο όρο, ενώ το 2009 ήταν υψηλότερο του 4%. Ο κύριος λόγος της μείωσης ήταν το φθηνό επιτόκιο των μνημονιακών κονδυλίων και κυρίως του μεγάλου δανείου από το Ευρωπαϊκό Ταμείο Χρηματοπιστωτικής Σταθερότητας. Το πραγματικό κόστος της ‘βοήθειας’ ήταν βέβαια η καταστροφή που προκλήθηκε στην ελληνική οικονομία από τους όρους των Μνημονίων.

Λόγω της επιμήκυνσης οι ετήσιες αποπληρωμές από το 2016 μέχρι το 2036 θα κυμαίνονται από 5 μέχρι 10δις, ποσό αρκετά χαμηλότερο από πριν. Το πρόβλημα όμως είναι η διετία 2014-5 γιατί τότε ωριμάζει και θα πρέπει να αποπληρωθεί χρέος άνω των 40δις συνολικά. Η ελληνική κυβέρνηση δεν έχει στη διάθεσή της επαρκή κονδύλια για το σκοπό αυτό, άρα προκύπτει το περιβόητο ‘χρηματοδοτικό κενό’.

Το μέγεθος του ‘κενού’ δε μπορεί να προσδιοριστεί με απόλυτη ακρίβεια. Στα 40δις αποπληρωμών θα πρέπει να προστεθεί το συνολικό δημόσιο έλλειμμα του 2014-5, που οφείλεται κυρίως στους τόκους για το χρέος και πιθανόν να κινηθεί λίγο κάτω από τα 10δις. Θα πρέπει επίσης να αφαιρεθούν τα έσοδα από τις ιδιωτικοποιήσεις, τα οποία αποδεικνύονται σαφώς χαμηλότερα των προβλεπομένων. Μια βάσιμη εκτίμηση είναι ότι στην Ελλάδα θα λείψουν από 10 μέχρι 20δις. Που θα βρεθούν;

Αν συνεχίσει να κυβερνά το μνημονιακό στρατόπεδο, η πιθανότερη απάντηση είναι νέο δάνειο από την τρόικα. Θα έχει χαμηλό επιτόκιο, αλλά θα συνοδεύεται από σκληρούς όρους, υπό την εποπτεία της τρόικας. Δεδομένου ότι η δημοσιονομική κατάσταση της Ελλάδας για το 2015-6 δεν έχει ακόμη προσδιοριστεί ακριβώς, το πιθανότερο είναι ότι η τρόικα θα απαιτήσει συνέχιση της αυστηρής λιτότητας και των ‘μεταρρυθμίσεων’. Το αδιέξοδο της οικονομίας θα παραταθεί, αναμένοντας το ευρωπαϊκό θαύμα που θα φέρει ανάπτυξη. Το χρέος θα συνεχίσει να μεγαλώνει πέρα από τα σημερινά 320δις και θα χειροτερέψει ως ποσοστό του ΑΕΠ. Η προσδοκία ότι μπορεί να προκύψει κάποια ουσιαστική ελάφρυνση από περαιτέρω επιμήκυνση, ή μείωση των επιτοκίων δεν πείθει, δεδομένου ότι χρέος έχει ήδη επιμηκυνθεί και τα επιτόκια είναι χαμηλά.    

Στο πλαίσιο αυτό, όλο και πιο συχνά προτείνεται η επιστροφή στις αγορές, ιδέα που το Υπουργείο Οικονομικών φαίνεται ότι εξετάζει σοβαρά. Φαντάζει ρηξικέλευθη γιατί η Ελλάδα θα φανεί να στηρίζεται πια στις δικές της δυνάμεις. Πρόκειται όμως περί καιροσκοπισμού που εξυπηρετεί μόνο την τρόικα.

Μερική επιστροφή στις αγορές έκαναν η Πορτογαλία και η Ιρλανδία το 2013 αντλώντας μικρά ποσά - γύρω στα 5δις - με κόστος 4-6%. Στην περίπτωση της Ελλάδας τα ποσά θα είναι μεγαλύτερα και η δυσπιστία των αγορών πελώρια. Οι δανειστές δεν πρόκειται να εντυπωσιαστούν από τις επιτυχίες του κ. Στουρνάρα στο πρωτογενές πλεόνασμα. Ακόμη κι αν δεν αποτύχει η έκδοση ομολόγων, το επιτόκιο θα είναι υψηλό, τουλάχιστον 7%. Ταυτόχρονα οι αγορές θα απαιτήσουν εφαρμογή αυστηρής λιτότητας και ‘μεταρρυθμίσεων’ χωρίς καμία διαφορά με την τρόικα. Το οικονομικό αδιέξοδο θα παραμείνει.

Ποιος θα κερδίσει λοιπόν αν η Ελλάδα καταφέρει να δανειστεί στις αγορές ουσιαστικά με τους ίδιους όρους, αλλά τριπλάσιο επιτόκιο; Μόνο η τρόικα γιατί θα δημιουργήσει την ψευδή εικόνα του τέλους της κρίσης, ενώ η Ελλάδα θα επωμιστεί το κόστος. Θα πρόκειται για πυροτέχνημα στην πλάτη του ελληνικού λαού.

Η Ελλάδα δε χρειάζεται ούτε νέο δάνειο, ούτε άλλους ερασιτεχνικούς πειραματισμούς. Το χρέος της είναι μη βιώσιμο και απαιτεί παύση πληρωμών και βαθιά διαγραφή. Πρέπει επίσης να υπάρξει άρση της λιτότητας το συντομότερο δυνατόν. Πάνω απ΄ όλα, η χώρα χρειάζεται μια κυβέρνηση που δίνει προτεραιότητα στις ανάγκες του λαού της και όχι στις απαιτήσεις του Βερολίνου.

Επικοινωνιακή διαχείριση και πραγματικότητα της ανάκαμψης

Η έκφραση ‘ομίχλη του πολέμου’ στα αγγλικά αποδίδει το απρόβλεπτο της μάχης, το εγγενές χάος της πολεμικής σύγκρουσης. Οι αντίπαλοι φροντίζουν να μεγαλώσουν την ‘ομίχλη του πολέμου’ με ψέματα και παραπλανητικές κινήσεις. Την τελευταία τριετία  η χώρα μας ζει τον αγριότερο ταξικό πόλεμο από τη δεκαετία του ’40 κι έχει δώσει νέο νόημα στην ‘ομίχλη του πολέμου’.

Θυμάστε τον παροξυσμό φλυαρίας στα ΜΜΕ για τα σπρεντ την πρώτη περίοδο της κρίσης; Τις συστηματικά αισιόδοξες ερευνητικές εκθέσεις των τραπεζών που περίμεναν ότι το Μνημόνιο θα φέρει μια ρηχή ύφεση και μετά θα μας βάλει σε τροχιά ανάπτυξης; Τις ανεκδιήγητες εκτιμήσεις του τότε τσάρου, κ. Παπακωνσταντίνου, ο οποίος τώρα έχει άλλα προβλήματα να τον απασχολούν; Όσο προχωρούσε η ‘διάσωση’ της χώρας και βάθαινε η καταστροφή της οικονομίας, τόσο πύκνωνε η ‘ομίχλη του πολέμου’ με τους δημόσιους υπάλληλους να φταίνε για όλα, την υποτιθέμενη εξυγίανση να προχωρεί και την ανάκαμψη να έρχεται από ώρα σε ώρα.

Με τον κ. Σαμαρά η επικοινωνιακή διαχείριση της πραγματικότητας πέρασε σε άλλα επίπεδα, πράγμα λογικό αφού υποσχόταν επαναδιαπραγμάτευση και βρέθηκε να εκτελεί τις εντολές της τρόικας αγκαλιά με τον κ. Βενιζέλο. Ξαφνικά το Μνημόνιο άρχισε να αποδίδει, έστω κι αν περιείχε λάθη, όπως τελικά παραδέχτηκε το ΔΝΤ. Σταθεροποιήθηκαν τα δημοσιονομικά και πάμε για πρωτογενές πλεόνασμα, ενώ η ύφεση φαίνεται να οδεύει προς το τέλος της. Η Ελλάδα είναι έτοιμη για τη μεγάλη αναπτυξιακή έκπληξη …

Υπάρχει αλήθεια σε όλα αυτά; Ναι, υπάρχει, αν εξαιρέσουμε την αναπτυξιακή ορμή που βρίσκεται μόνο στη γόνιμη φαντασία των τραπεζικών ερευνητών. 

Στοιχειώδης γνώση των προγραμμάτων του ΔΝΤ τις προηγούμενες δεκαετίες αρκεί για να διαπιστώσει κανείς ότι κάποια στιγμή τα μέτρα του φέρνουν δημοσιονομική σταθεροποίηση. Όταν το κράτος περικόπτει συνεχώς τις πρωτογενείς δαπάνες (για το πρώτο οκτάμηνο του 2013 βρίσκονται 1,9δις κάτω του ήδη χαμηλού στόχου), όταν χρησιμοποιεί επενδυτικά κονδύλια για να καλύπτει κενά του προϋπολογισμού (οι δημόσιες επενδύσεις για την ίδια περίοδο είναι 1,4δις κάτω του στόχου), όταν δεν επιστρέφει φόρους και εξαπολύει φορολογική καταιγίδα, φυσικά θα πετύχει πρωτογενές πλεόνασμα και ίσως γρηγορότερα του αναμενομένου.

Το τίμημα θα είναι όμως βαρύτατο.

Η μανιασμένη επιδίωξη πρωτογενούς πλεονάσματος με τέτοια μέσα βαθαίνει την ύφεση, κατασπαταλά τους ανθρώπινους πόρους γιατί αυξάνει την ανεργία και αποδιαρθρώνει κι άλλο τον παραγωγικό ιστό. Όχι μόνο δεν γίνεται εξυγίανση της ελληνικής οικονομίας, αλλά χειροτερεύει η ασθένειά της. Αναμφίβολα κάποια στιγμή θα τελειώσει η ύφεση γιατί ποτέ μια οικονομία δε συρρικνώνεται εσαεί. Θα τελειώσει όμως παρά την επιδείνωση που θα έχει προκαλέσει το πρωτογενές πλεόνασμα και όχι λόγω του πλεονάσματος, όπως ανοήτως ισχυρίζονται οι επικοινωνιακοί ερασιτέχνες της κυβέρνησης. 

Τελειώνει λοιπόν η ύφεση; 

Τα στοιχεία δείχνουν ότι όντως η συρρίκνωση του ΑΕΠ επιβραδύνεται και είναι πιθανό να υπάρξει θετικό πρόσημο το 2015, ή ίσως και το 2014. Ο κύριος λόγος για το ‘χαμηλό’ 3,8% της συρρίκνωσης το δεύτερο τρίμηνο του 2013 - και το προβλεπόμενο 2,7%, η ακόμη χαμηλότερο, για το τρίτο - είναι φυσικά ο τουρισμός. Παρόμοια φαινόμενα παρατηρήθηκαν φέτος και στην Ισπανία και στην Πορτογαλία, ενώ παράλληλα η ύφεση στην ευρωζώνη συνολικά φαίνεται να περιορίζεται. Άρα ίσως επιβραδυνθεί και η αύξηση της τεράστιας ανεργίας, αν και οι προβλέψεις στο θέμα αυτό είναι ιδιαίτερα επισφαλείς.

Αν όμως κανείς κοιτάξει τα στοιχεία της ζήτησης πιο προσεκτικά θα διαπιστώσει ότι οι υφεσιακές τάσεις υποχωρούν μεν, παραμένουν ισχυρότατες δε. 

Το δεύτερο τρίμηνο του 2013 η κατανάλωση μειώθηκε κατά 6,3% και οι επενδύσεις κατά 11% σε ετήσια βάση. Παρά τα όσα λέγονται για τη νέα εξωστρέφεια της ελληνικής οικονομίας – εδώ κι αν γίνεται αδιαπέραστη η ‘ομίχλη του πολέμου’ – οι εξαγωγές δεν έχουν μεγάλο δυναμισμό και δε μπορούν από μόνες τους να αλλάξουν τα πράγματα. Οι εισαγωγές, από την άλλη, καταρρέουν γιατί συντρίβεται η ζήτηση. Η ύφεση υποχωρεί, αλλά αν εξαιρέσουμε τον τουρισμό, η αισιοδοξία του μνημονιακού στρατοπέδου για μεγέθυνση το 2014 πηγάζει κυρίως από ευχές και πόθους.

Σε ότι κι αν οφείλεται, η επιβράδυνση της ύφεσης είναι εξαιρετική είδηση για τους εργαζόμενους και την κοινωνία ολόκληρη γιατί θα απαλύνει κάπως την πίεση στα νοικοκυριά και τις μικρομεσαίες επιχειρήσεις, ιδίως στο λιανικό εμπόριο. Αντίθετα μάλιστα από ότι πιστεύει η κυβέρνηση που περιμένει πολιτικά οφέλη, μπορεί να δώσει νέα φτερά στην αντιπολίτευση. 

Η βαθύτερη αποτυχία των Μνημονίων θα φανεί από δω και πέρα, καθώς το πιθανότερο είναι η χώρα να λιμνάσει για χρόνια, με υψηλή ανεργία, χαμηλά εισοδήματα και έντονες ανισότητες. Η ‘εσωτερική υποτίμηση’ έχει προκαλέσει καταστροφή στον παραγωγικό ιστό και δεν υπάρχει προοπτική συστηματικής αναπτυξιακής ώθησης σε βάθος χρόνου. Όσο και αν διαχειριστεί την ‘ομίχλη του πολέμου’, η κυβέρνηση Σαμαρά ξέρει ότι η πραγματικότητα της οικονομίας είναι αμείλικτη.  

Η αναγέννηση της ευρωπαϊκής Αριστεράς

Έχει ανάψει για τα καλά η συζήτηση στην ευρωπαϊκή Αριστερά για το μέλλον του ευρώ. Στη Γερμανία το Ντι Λίνκε έχει θέσει το θέμα ανοιχτά και με όρους επιστημονικής έρευνας. Στη Γαλλία υπάρχει συμπαγές ρεύμα απόρριψης του ευρώ που γνωστοί οικονομολόγοι εκφράζουν ακόμη και στις σελίδες του Μοντ Ντιπλοματίκ. Στην Ισπανία εμφανίστηκε συντεταγμένη ομάδα προσωπικοτήτων της Αριστεράς που διαπιστώνει την αποτυχία του κοινού νομίσματος. Ως και το πανευρωπαϊκό δίκτυο Τρανσφόρμ, από τους ακραιφνέστερους υποστηρικτές της ‘ευρωπαϊκής ιδέας’, φαίνεται πλέον να κατάλαβε ότι κάτι δομικό συμβαίνει.

Τα επίδικα της συζήτησης είναι πολλά. Το πρώτο και πιο άμεσο είναι η ανάδειξη του ευρώ σε μηχανισμό λιτότητας και ύφεσης χωρίς ημερομηνία λήξης. Αλλά βέβαια το νόμισμα δεν είναι ποτέ ένα απλό τεχνικό ζήτημα. Το δεύτερο επίδικο είναι το πλήγμα στην δημοκρατία, ιδίως στην περιφέρεια, όπου οι υπερεθνικοί μηχανισμοί του ευρώ και η Τρόικα έχουν καταστρατηγήσει βασικά δημοκρατικά δικαιώματα, καθώς και την εθνική ανεξαρτησία, για να μην αναφέρουμε την αξιοπρέπεια. Το τρίτο είναι το κοινωνικό υπόβαθρο του ευρώ διότι φυσικά το χρήμα δεν είναι ένα ουδέτερο οικονομικό φαινόμενο. Η ΟΝΕ έχει αναδείχθεί σε μοχλό προώθησης των κυνικότερων συμφερόντων του μεγάλου κεφαλαίου σε βάρος της μισθωτής εργασίας και των μικρομεσαίων.

Το τέταρτο και φυσικά δυσκολότερο είναι το τι έχει να προτείνει η Αριστερά. Όλο και περισσότεροι αντιλαμβάνονται ότι το σαθρό και εκμεταλλευτικό κατασκεύασμα της ΟΝΕ δεν επιδέχεται επιδιόρθωση. Η επιστροφή στα εθνικά νομίσματα φαντάζει απαραίτητη για τη διασφάλιση της οικονομικής επιβίωσης των λαϊκών στρωμάτων, αλλά και για την προάσπιση των δημοκρατικών και κυριαρχικών δικαιωμάτων. Δεν είναι δυνατόν όμως η Αριστερά να επιδιώκει επιστροφή σε καθεστώς ανταγωνιστικών υποτιμήσεων και συνακόλουθων εθνικών τριβών. Το ζητούμενο λοιπόν είναι να υπάρξουν ελεγχόμενες ισοτιμίες, συγκράτηση των κερδοσκοπικών τάσεων του μεγάλου κεφαλαίου και ουσιαστική αλληλεγγύη των ευρωπαϊκών λαών.

Καλά τα λέει ο Κρούγκμαν, αλλά ποιός τον ακούει;

Ένα εξαιρετικά ενδιαφέρον άρθρο του Κρούγκμαν στους Νιου Υορκ Τάιμς - το οποίο αναπαράγει ανερυθρίαστα το Βήμα (31/8/2013) - συγκρίνει την κρίση της Ελλάδας με την κρίση της Ινδονησίας το 1997-98.

Γράφει ο Κρούγκμαν:

"Η περίοδος πριν από την ασιατική κρίση είχε πολλές ομοιότητες με την κρίση που πλήττει σήμερα την Ελλάδα, την Ισπανία και άλλες ευρωπαϊκές χώρες.  Και στις δύο περιπτώσεις, αφετηρία ήταν η υπερβολική αισιοδοξία του ιδιωτικού τομέα, με τεράστιες ροές δανεισμού από το εξωτερικό να πηγαίνει κυρίως στον ιδιωτικό τομέα. Και στις δυο περιπτώσεις, η αισιοδοξία μετατράπηκε σε απαισιοδοξία με εκπληκτική ταχύτητα, επισπεύδοντας την κρίση".

Θα εκπλαγούν πολλοί με την παρατήρηση για τις ροές δανεισμού γιατί σπάνια αναφέρεται ότι στην Ελλάδα η μεγάλη διόγκωση του συνολικού δανεισμού το 2001-9 όντως συνέβη στον ιδιωτικό και όχι στο δημόσιο τομέα. Οι ροές κεφαλαίων από το εξωτερικό και η άφθονη δημιουργία πιστώσεων στο εσωτερικό αντιστοιχήθηκαν κυρίως με δανεισμό των νοικοκυριών και των τραπεζών. Δεν υπάρχει βέβαια αμφιβολία ότι και το δημόσιο αύξησε το δανεισμό του, αλλά σαφώς λιγότερο από τον ιδιωτικό τομέα.

Το πρόβλημα με το δανεισμό του δημοσίου την περίοδο αυτή δεν ήταν τόσο ο όγκος του, όσο η αλλαγή στη σύνθεσή του. Το ευρώ επέτρεψε στο ελληνικό κράτος να αποζητήσει πηγές δανεισμού ελεύθερα στο εξωτερικό. Οι Έλληνες πολιτικοί, μέσα στο αμέριμνο κλίμα ‘εκσυγχρονισμού’ εκείνης της περιόδου, εκμεταλλεύτηκαν την ευκαιρία και η Ελλάδα βρέθηκε να χρωστάει κυρίως σε Ευρωπαίους αντί για Έλληνες δανειστές. Τα αποτελέσματα τα ζούμε εδώ και τρία χρόνια.

Θα εκπλαγούν επίσης πολλοί διαβάζοντας ότι ουσιαστική αιτία της κρίσης είναι η υπεραισιοδοξία του ιδιωτικού τομέα. Έχει κυριαρχήσει, βλέπετε, η φιλολογία περί ‘κακού και σπάταλου’ δημόσιου, ‘τεμπέληδων’ δημοσίων υπαλλήλων, και ούτω καθεξής. Και ποιος μπορεί να αμφισβητήσει ότι το ελληνικό δημόσιο έχει βαθιά δομικά προβλήματα που απαιτούν ριζική αλλαγή; Αλλά η μακροοικονομική ανάλυση δεν έχει σχέση με καφενειακές κουβέντες του τύπου ‘δεν είμαστε κράτος σωστό’ και ‘δεν είμαστε φυσιολογική ‘ευρωπαϊκή’ χώρα’. 

Το κύριο μακροοικονομικό αίτιο της κρίσης της ευρωζώνης είναι παρόμοιο με αυτό της Άπω Ανατολής του ’90, δηλαδή η απώλεια ανταγωνιστικότητας από την περιφέρεια που καλύφθηκε για ένα διάστημα από ροές κεφαλαίων (δηλαδή δανεισμό) από το κέντρο ακριβώς γιατί δανειστές και δανειζόμενοι επέδειξαν υπεραισιοδοξία χωρίς βάση. Οι πηγές της κρίσης πρέπει να αναζητηθούν στον ιδιωτικό και όχι στο δημόσιο τομέα, κάτι που η Γερμανία αποφεύγει επιμελώς να κάνει γιατί τότε θα φανεί ότι το κύριο χαρακτηριστικό της κρίσης είναι τα τεράστια εξωτερικά γερμανικά πλεονάσματα που αντικαθρεφτίζονται στα εξωτερικά ελλείμματα της περιφέρειας.

Η πραγματική φύση του προβλήματος φάνηκε το 2009-10, όταν επιτέλους οι παγκόσμιες αγορές κατάλαβαν τι γινόταν στην περιφέρεια και αντέστρεψαν βίαια τις ροές κεφαλαίου. Στέρεψαν ξαφνικά οι χρηματοπιστωτικές αγορές για τις χώρες της περιφέρειας, όπως είχε συμβεί και στην Ασία το 1997-8, και κυριάρχησε απόλυτη απαισιοδοξία. Αν οι συνθήκες ήταν οι συνηθισμένες, για παράδειγμα, αυτές της Ασίας το 1997-8, το αποτέλεσμα θα ήταν οξύτατη συναλλαγματική κρίση με συντριβή της ισοτιμίας. Δεδομένου όμως ότι οι χώρες της περιφέρειας ανήκαν στην ΟΝΕ, δεν υπήρχε ισοτιμία για να συντριβεί. Κι έτσι το αμετακίνητο ευρώ συνέτριψε την κοινωνία και την οικονομία τους.

Πράγμα που γνωρίζει καλά ο Κρούγκμαν ως ένας από τους κυριότερους σύγχρονους θεωρητικούς των διεθνών κρίσεων της εποχής μας:

"Αντίθετα προς την Ελλάδα όμως, οι χώρες της κρίσης του 1997 διέθεταν το δικό τους νόμισμα το οποίο υποτιμήθηκε κατακόρυφα έναντι του δολαρίου. Αρχικά η υποτίμηση του νομίσματος προκάλεσε οξεία οικονομική αντιξοότητα … Το αποτέλεσμα ήταν σοβαρή οικονομική συρρίκνωση, σε κλίμακα ανήκουστη από την Μεγάλη Υφεση. Ευτυχώς οι άσχημες εποχές δεν διήρκεσαν και τόσο πολύ. Η ίδια η αδυναμία των νομισμάτων των χωρών αυτών έκανε τις εξαγωγές τους ιδιαιτέρως ανταγωνιστικές και σύντομα όλες τους _ ακόμη και η Ινδονησία που είχε πληγεί χειρότερα _ ανάκαμψε με αιχμή τις εξαγωγές … Το 2003, η ινδονησιακή οικονομία ξεπέρασε την προ κρίσης κορύφωση ενώ πέρσι ήταν κατά 72% μεγαλύτερη απ' όσο το 1997."

Ενώ στην Ελλάδα: 

" ... η παραγωγή έχει μειωθεί κατά περισσότερο από 20% από το 2007 και συνεχίζει να μειώνεται δραματικά. Κανείς δε γνωρίζει πότε θα αρχίσει η ανάκαμψη και υποθέτω ότι ελάχιστοι περιμένουν ότι η ελληνική οικονομία θα ανακάμψει στα προ κρίσης επίπεδα αυτή την δεκαετία."

Τυχερή η Ινδονησία. Είχε εθνικό νόμισμα, το υποτίμησε και άρα έδωσε ανάσα στην εγχώρια οικονομία. Τυχερή ακόμη γιατί δεν είχε εταίρους να επιμένουν σε δολοφονική λιτότητα όταν η οικονομία της βρισκόταν σε ύφεση χωρίς προηγούμενο. Άτυχη η Ελλάδα. Η ΟΝΕ, το απάνεμο λιμάνι, το αποκορύφωμα της εθνικής καταξίωσης, το κλαμπ που της έδωσε ταυτότητα στον κόσμο, την κατέστρεψε. 

Λέει ξεκάθαρα ο Κρούγκμαν ότι η πολιτική της ‘εσωτερικής υποτίμησης’ και της αυστηρής λιτότητας που φέρνει η συνεχιζόμενη συμμετοχή στην ΟΝΕ είναι αυτοκτονική. Δεν είναι φυσικά ούτε ο πρώτος, ούτε ο τελευταίος στο διεθνές στερέωμα που το διαπίστωσε. Αλλά ακόμη και τώρα αυτή η στοιχειώδης μακροοικονομική του διαπίστωση φαντάζει αιρετική στην Ευρωζώνη, όπου πλημμυρίσαμε από ‘αναλύσεις’ του τύπου ‘διεφθαρμένοι Έλληνες’, ‘οκνηροί Νότιοι’, ‘υπερδιογκωμένο δημόσιο’, ‘σάπιο πολιτικό σύστημα’ και τα παρόμοια. Πράγματα κατάλληλα για χαλαρή κουβέντα στην ταβέρνα, αλλά μη ανεκτά σε δοκίμιο πρωτοετούς των οικονομικών.   

Φαντάζει δε ακόμη πιο αιρετική στην Ελλάδα, όπου πρόσφατα περίσσεψαν οι ανάλαφρες διαβεβαιώσεις ότι η χώρα είναι έτοιμη να ανακάμψει δυναμικά. Πρωτοστατεί ο Υπουργός Οικονομικών ο οποίος, αν θυμάστε, μας διαβεβαίωνε προ μηνών ότι είναι ‘εκατό τοις εκατό βέβαιος’ ότι το Σεπτέμβριο θα έχουμε ήδη επιστρέψει σε θετικούς ρυθμούς ανάπτυξης. Προφανώς πιστεύει σε αυτό που ο Κρούγκμαν, σε άλλο κείμενό του, είχε εύστοχα ονομάσει ‘η νεράιδα της εμπιστοσύνης’. Όταν η μακροοικονομική ανάλυση δεν καταλήγει στα συμπεράσματα που θέλουμε, τότε επικαλούμαστε τη νεράιδα που αμέσως ανεβάζει τις επενδύσεις, τονώνει τις πιστώσεις, βελτιώνει την κατανάλωση και φέρνει ανάκαμψη.

Η διεθνής εμπειρία δείχνει ότι ο κυριότερος μηχανισμός ανάκαμψης χωρών που αντιμετώπισαν κρίση παρόμοια με της Ελλάδας ήταν η υποτίμηση του νομίσματος. Δεν πρόκειται να υπάρξει δυναμική ανάκαμψη με το τρέχον πλαίσιο οικονομικής πολιτικής. Η Ελλάδα θα κάνει πολλά χρόνια για να καλύψει της απώλειες του εθνικού προϊόντος της, όπως σωστά λέει ο Κρούγκμαν. Αν θέλει άλλη πορεία, χρειάζεται άλλη οικονομική πολιτική, άλλη κυβέρνηση και, άνευ αμφιβολίας, άλλον Υπουργό Οικονομικών.